Het officiële MedZine Blog

Dr. Martijn van den Heuvel over anatomische veranderingen in het brein van mensen met obesitas.

Obesitas dreigt wereldwijd een steeds groter maatschappelijk probleem te worden. Steeds meer wetenschappers zijn dan ook op zoek naar de biologische oorzaken achter overgewicht en obesitas. Dr. Martijn van den Heuvel, werkzaam als neurowetenschapper bij het Utrechtse Hersencentrum, richtte zich op de hersenen en coördineerde een onderzoek naar structurele afwijkingen in het beloningssysteem bij mensen met obesitas. De resultaten werden onlangs gepubliceerd in NeuroImage.

Dat obesitas op dit moment een hot topic is, blijkt wel uit het feit dat Van den Heuvel zeker niet de enige is die zijn tanden in het obesitas-probleem heeft gezet. Enkele weken geleden uitten vier obesitas-deskundigen in The Lancet Diabetes & Endocrinology stevige kritiek op de huidige obesitas-aanpak: deze zou te weinig rekening houden met biologische factoren. Rond dezelfde tijd klonk er een vergelijkbaar geluid in Nature. Twee omvangrijke studies die in dit blad verschenen tonen aan dat ruim 140 genetische loci een rol spelen bij het ontstaan van obesitas. Ook wordt steeds duidelijker dat obesitas wel eens een multi-disciplinaire aanpak kan vereisen: naast onder andere genetici en endocrinologen, richt nu ook een neurowetenschapper als Van den Heuvel zijn vizier op obesitas.

Afwijkend beloningssysteem

“De data voor het onderzoek dat ik coördineerde zijn verzameld in Barcelona”, vertelt Van den Heuvel, “daarna is de eerste auteur, Idoia Marqués-Iturria, naar de Universiteit Utrecht gekomen voor de uitwerking. Het is dus een echte samenwerking tussen twee Europese universiteiten.” Van den Heuvel en collega's analyseerden de hersenen van 31 proefpersonen met obesitas met behulp van MRI-beelden. Deze beelden vergeleken zij met de beelden van 32 proefpersonen met een normaal gewicht. Zij richtten zich daarbij specifiek op de verbindingen binnen het beloningssysteem in de hersenen. De verbindingen in dit systeem bleken bij mensen met obesitas zowel af te wijken in aantal als in integriteit van de vezels.

“Deze studie laat zien dat obesitas niet alleen een probleem van aangeleerd gedrag is”, aldus Van den Heuvel. “Daarvan kan je nog zeggen: ‘obesitas kan opgelost worden door te proberen minder te eten', maar als obesitas een neurobiologische conditie is, is er een andere hersenstructuur waardoor er ander gedrag optreedt.” Deze studie laat volgens Van den Heuvel dus zien dat er niet alleen nurture in het spel is (zoals de opvoeding en omgevingsfactoren) maar dat ook nature (de anatomie van de hersenen) een rol kan spelen bij obesitas. Wat dat betreft zouden er wel eens veel overkomsten met verslavingen kunnen zijn.

“Het onderzoek geeft aanleiding om te bepalen of we obesitas meer als een verslavingsprobleem moeten gaan zien, net zoals bijvoorbeeld alcohol- of drugsverslaving. De afwijkende patronen in de hersenen kunnen bij verslavingen op twee manieren worden uitgelegd. Sommige mensen denken dat je door de afwijkingen sneller gaat gebruiken, anderen denken dat je meer nodig hebt voor hetzelfde effect. Welk systeem in de hersenen precies voor welke ervaring zorgt en hoe, weten we nog niet. Maar dit onderzoek laat wel zien dat er bij obesitas mogelijk een soortgelijk neurobiologisch effect aan de aandoening ten grondslag ligt als bij verslavingen.”

Oorzaak of gevolg?

Een kwestie die vaak naar voren komt bij dit soort onderzoek, is of er wel sprake is van causaliteit. Zorgen de afwijkende hersenen ook echt voor het afwijkende gedrag, of zijn ze er eerder een gevolg van? Mensen met obesitas krijgen op termijn misschien ook versleten knieën, maar toch zal niemand denken dat versleten knieën tot obesitas leiden. Van den Heuvel denkt dat er in dit geval mogelijk aanwijzingen voor een verband zijn.

“Ons onderzoek laat geen progressief effect zien. Wanneer de afwijkingen vooral een gevolg van obesitas zijn, zou je verwachten dat de mensen die al heel lang op een hoog gewicht zitten, ook de sterkste afwijkingen hebben, maar dat kwam niet uit ons onderzoek. Jonge mensen bleken de hersenafwijkingen ook al te hebben. Dat wijst mogelijk in de richting van een primair effect. Het lijkt erop dat het een fundamenteel onderdeel van de aandoening is. Waarschijnlijk hebben bepaalde mensen door deze andere hersenen een gevoeligheid voor het ontwikkelen van obesitas.” Van den Heuvel wil de hersenen echter niet als enige oorzaak aanwijzen. “Het gaat om een gevoeligheid, de omgeving speelt natuurlijk een even sterke rol. Wanneer iemand met zo'n gevoeligheid opgroeit in een gezin met alleen maar marathonlopers, omringd door gezond voedsel, komt het misschien niet tot uiting. Het blijft een optelsom.”

De toekomst van obesitas-bestrijding

De voortschrijdende inzichten in de biologische oorzaken achter obesitas kunnen op termijn ook effect hebben op de behandelingen. “Ik denk dat dit betekent dat alleen een dieet in sommige gevallen niet gaat helpen. We weten dat mensen die afvallen heel veel moeite hebben om op gewicht te blijven. Dit onderzoek toont aan dat dit dus niet alleen door stofjes komt, maar ook doordat er in het brein zelf iets verschillend is. Misschien moeten we ook gaan denken aan zaken als begeleiding voor de verslaving zelf.” Ook denkt Van den Heuvel dat de sleutel van obesitas-bestrijding zou kunnen liggen bij preventie.

“Natuurlijk zou het fantastisch zijn als we mensen van obesitas kunnen genezen, maar het obesitas-probleem lijkt me typisch een probleem dat preventie kan oplossen”, zegt Van den Heuvel. “Als we zeker weten dat mensen met een bepaald genetisch profiel of een bepaalde hersenstructuur veel gevoeliger zijn voor het ontwikkelen van obesitas, kan je ze veel beter in een vroeg stadium al begeleiden.” In dat kader is genetisch onderzoek volgens hem ook heel interessant: “Wanneer mensen met obesitas genetisch verschillen van mensen zonder obesitas, dan kunnen we kijken wat die betreffende genen precies doen. Spelen die genen een rol bij de aanleg van het beloningssysteem? Dan ga je echt de vraag beantwoorden of er mensen zijn die erg gevoelig zijn voor het krijgen van obesitas.”

Gebruikte bronnen:

Martijn van den Heuvel, The Lancet, Nature, NeuroImage.

Foto: NTR/StudiumgeneraleUU

MedZine plaatst het nieuws in perspectief met interviews en reacties van experts op dat wat er in de medische wereld speelt.